Świat, którego nie ma

"My Ĺťydzi Polscy… My, wiecznie Ĺźywi – to znaczy ci, którzy zginęli w ghettach i obozach, i my widma – to znaczy ci, którzy zza mórz i oceanów wrócimy do kraju i będziemy straszyć śród ruin swymi w całości zachowanymi cielskami i upiornością niby-to zachowanych dusz." – gorzko, ustami Ernestyny Winnickiej, aktorki warszawskiego Teatru Ĺťydowskiego, puentował Julian Tuwim wczorajsze obchody 65. rocznicy pogromu kieleckiego.



Menora

Ulewa trapiła miasto przez cały BoĹźy dzień. Koło czwartej popołudniu zatrzymała się jednak na małą chwilę przy Alei IX Wieków Kielc, obok pomnika menory upamiętniającego 20 tysięcy Ĺťydów kieleckich zamordowanych w 42’ roku przez nazistów. Cichnąc z kaĹźdą kroplą, wraz z gęstniejącą grupą uczestników święta, wsłuchała się w słowa Bogdana Białka – pomysłodawcy Marszu Pamięci i Modlitwy oraz prezesa Stowarzyszenia im. Jana Karskiego w Kielcach.

Przyszliśmy najpierw tutaj. Ĺźeby oddać hołd wszystkim pomordowanym. Upamiętnić obecność Ĺťydów kieleckich w naszym mieście. Niedaleko stąd, choćby obok kościoła św. Wojciecha, zabijano dzieci i kobiety w ciąży. Piątkami, pojedynczym strzałem w głowę.

Stało się to w 4 sierpniowe ciepłe dni. Teraz w chłodny dzień lipca, dziewczyny w wieku co najwyĹźej licealnym wolno recytują kaĹźde nazwisko na liście niepełnoletnich ofiar. Ĺťadnej z nich nie udało się doĹźyć momentu, w którym moglibyśmy nazwać ją rówieśnikiem jednej z czytających. Najstarsze dziecko w chwili śmierci miało 13 lat, najmłodsze – 15 miesięcy. Troje jest bezimiennych.

Naczelny Rabin Polski Michael Schudrich odmówił przy pomniku modlitwę w obrządku Ĺźydowskim, a ksiądz Edward Skotnicki w chrześcijańskim. Na uroczystościach pojawił się takĹźe Philip Bialowitz. Jeden z dwóch ostatnich Ĺźyjących uczestników powstania w Sobiborze, mimo wszystko wciąż wierzy w ludzką dobrą wolę, w porozumienie między katolikami i judaistami.

Mam nadzieję, Ĺźe moja misja odniesie sukces i razem z Bogdanem Białkiem stworzymy lepszy świat, bez dyskryminacji, bez ludobójstwa. – powiedział przy Menorze.

Białek zapowiada takĹźe obecność Miriam Guterman – Ĺťydówki ocalałej z pogromu kieleckiego, obecnie mieszkającej w Izraelu. Wielu obecnych wprost nie moĹźe doczekać się spotkania. Są przyjaciółmi Miriam, czyli po prostu Marysi Machninger, z dzieciństwa i lat póĹşniejszych. Niektórzy nie widzieli się z nią nawet po kilkadziesiąt lat i przyjechali specjalnie z drugiego końca Polski. Prezes stowarzyszenia nie zwleka więc i zapala przy pomniku symboliczny znicz. O tragedii, która wydarzyła się naprawdę, anielskim głosem śpiewa stasimon, chór w dwóch nierozłącznych językach – hebrajskim i polskim.

Sprawiedliwi

Drugim przystankiem marszu była synagoga i umieszczony przy jej wejściu Monument Sprawiedliwych Wśród Narodów Świata, czyli tych, którzy ryzykowali Ĺźyciem, ratując Ĺťydów.

Dzięki sprawiedliwym moĹźemy zachować nadzieję, Ĺźe człowiek jest zdolny do poświęcenia dla cudzego Ĺźycia. – mówił prezes Stowarzyszenia i narrator wczorajszego spotkania, wskazując takĹźe na pewien znamienny fakt. Memoriał pod synagogą wybudowano w 50.rocznicę pogromu kieleckiego.

Wcześniej, jeszcze przy Menorze, powiedział, Ĺźe marsz bierze się przede wszystkim z potrzeby serca. To widać. Obchody nie są ubraną w ciasne ramy akademią, ale spotkaniem przyjaciół, którzy tęsknią za przyjaciółmi; elegią na ocalenie od zapomnienia. Zaprasza więc do siebie Janinę Zgrzembską, córkę Ireny Sendlerowej, którą nazywa Janką. PóĹşniej zaś Inkę Sobolewską, niegdyś dziecko ocalałe od Holocaustu. Dziś pani Inka ze wzruszeniem mówi o sprawiedliwych:

- Ofiarowali nam bardzo wiele światów, a my za te światy chcemy im podziękować. RównieĹź w imieniu wszystkich tych, którzy tego cudu nie doświadczyli.

Białek cytując Norwida i Emersona („dobrym jest człowiekiem ten, kto umie przyjąć dary”) podziękował Rabinowi Michaelowi Schudrichowi i wręczył mu medal „Vir Bonus” („Dobry mąż”) za wspieranie w działaniach wszelkich stowarzyszeń Ĺźydowskich. Na uroczystości przyleciała takĹźe międzynarodowa delegacja ze Stanów Zjednoczonych.

Drugi akt marszu równieĹź zakończył się występem chóru, który odśpiewał dwa hymny – polski i izraelski. Był teĹź wstępem do chyba najtrudniejszego etapu marszu. Uczestnicy skierowali się w stronę ulicy, gdzie 65 lat temu począł zbierać się wściekły tłum Kielczan.

Planty 7/9

Wczoraj po bruku nie spływała krew, ale strugi deszczu i łzy. Ludzie w czasie uroczystości tulili się do siebie pod parasolami. Sama Miriam Guterman zjawiła się na Plantach. Spędziła tu cała dzieciństwo, właśnie przy tej kamienicy. Teraz ze względu na złą pogodę i stan zdrowia nie mogła opuścić czarnego auta zaparkowanego przy kamienicy.

- Dziękuję za takie przyjęcie. Kocham was bardzo. – łamiący się głos nie pozwolił jej na więcej.

- Pamiętasz mnie? – pytali za chwilę kolejni podchodzący do samochodu przyjaciele.

- Pamiętam. – odpowiadała Miriam.



Goście, na czele z prezydent Kielc Wojciechem Lubawskim, złoĹźyli kwiaty przy tablicy Ofiar Pogromu. PóĹşniej solistka z chóru zaśpiewała najpiękniejszą tego dnia pieśń Ĺźydowską, w rytm spadających kropel i pustyni absolutnej ciszy. Nastrojeni tym uczestnicy obchodów, udali się na cmentarz Ĺźydowski, by oddać hołd pomordowanym.

Miriam

Frekwencja na wieńczącym obchody Wieczorze Pamięci w Domu Środowisk Twórczych zaskoczyła chyba nawet samych organizatorów. Do wcześniej przygotowanych krzeseł, trzeba było dostawić drugie tyle, a samo spotkanie rozpoczęło się z półgodzinnym opóĹşnieniem.



WyraĹźanie wdzięczności jest odmianą miłości – stwierdził Bogdan Białek, witając się z tłumem gości, i wręczając siedzącej w pierwszym rzędzie Miriam medal Femina Bona(„Dobra Kobieta”). - Z wdzięcznością za wizytę, czułą pamięć o Kielcach, Polsce i za serce, które okazywała wielu Polakom oraz Kielczanom, którzy często pukali do jej domu w Tel Avivie.

- Nie jestem bohaterem. – zarzekała się nagrodzona.

- Nie nazwałem cię bohaterem, ale świętą. – odparł Białek.

Jaka jest historia ocalałej? Przed wojną rodzice Miriam udali się do Daleszyc. Jej ojciec doskonale wiedział, Ĺźe „idzie” bardzo zły czas dla Ĺťydów i nakazał Miriam i jej bratu ucieczkę. Bratu niestety nie udało się wojny przetrwać. Polscy chłopi złapali go i zamordowali, kiedy przechodził z jednej kryjówki do drugiej.

- Miriam uratowała rodzina Pękalskich – kontynuował Bogdan Białek.

- PrzeĹźyłam okupację właśnie dzięki Pękalskim i Bronisławie Majewskiej. – wyjaśniała podczas spotkania - Traktowali mnie jak córkę.

Wojna się skończyła. Miriam wróciła do Kielc i domu przy ulicy Planty, gdzie piętro wyĹźej załoĹźono Ĺťydowski Komitet Wojewódzki. Łatwo było jej się zapisać na studia oddziału uniwersytetu poznańskiego. Ale 4 lipca 1946 roku Miriam wracała z pracy i widziała grupki zaniepokojonych ludzi. Atmosfera była ciężka.

- Ciągnęli za nogi głową po schodach, bili, targali, kopali – mówi Miriam, ale dalej nie chce. To za trudne. Pan Bogdan mówił pod tablicą Ofiar Pogromu, Ĺźe na jej oczach zginęło kilkudziesięciu ludzi, których znała.

Raną Miriam uratował dozorca kamienicy. Był Polakiem i katolikiem. Od zawsze miał problemy z kręgosłupem, więc dziewczynki nie rozrzucały Ĺźadnych papierków, Ĺźeby nie musiał się schylać. Podwórko codziennie było czyste.

- Wielki esteta! – dorzuca Miriam z pierwszego rzędu - Powiedział „nic się panience złego nie stanie”. Nazywał mnie wtedy „panienką”.

Wrzeszczał na ludzi, pytając co najlepszego robią.

Potem jej przybrana mama przeszła na piechotę 40 kilometrów, Ĺźeby namówić córkę do wyjazdu z Polski. Miriam udało się to dopiero po 4 latach, dzięki interwencji Ozgi Michalskiego.

- Parę lat temu Miriam starała się o potwierdzenie swojego polskiego obywatelstwa. – mówił prezes Stowarzyszenia im. Karskiego – Jednak pomimo zaangaĹźowania się w sprawę Kancelarii Prezydenta i Ministrów, okazało się to niemoĹźliwe, bo zabrania tego polskie prawo z lat dwudziestych. Musiałaby wyjechać jako Ĺźona obywatela polskiego.

- Wyjechałam jako dziewica! – oznajmiła Miriam, wzbudzając na rozbawienie.

Ramla

Drugi tego dnia medal „Vir Bonus” przypadł prezydentowi Wojciechowi Lubawskiemu. Dziękując w swoim wystąpieniu za wyróĹźnienie, wspomniał o pewnej wizycie:

- Trzy lata temu byłem w Izraelu na zaproszenie prezydenta miasta Ramla, miasta partnerskiego Kielc, w pewnym momencie w czasie tej wizyty mer Ramli powiedział: „spotkasz się z mieszkańcami”. Na sali było kilkaset osób. Usłyszałem szmer, kiedy usłyszeli nazwę „Kielce”. Tym, co najbardziej zapamiętałem po tym spotkaniu była sytuacja, kiedy podszedł do mnie staruszek i powiedział piękną polszczyzną: „60 lat nie byłem w Polsce, bardzo tęsknie, ale boję się przyjechać, Ĺźeby nic mi się nie stało”. Zrozumiałem wtedy ile wysiłku musimy włoĹźyć w to, Ĺźeby było normalnie.

Po nim głos zabrał m.in. Artur Hoffman, przewodniczący największego w Polsce stowarzyszenia skupiającego obywateli narodowości Ĺźydowskiej - Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego Ĺťydów.

-. Pogrom kielecki jest egzemplifikacją najgłupszej formy antysemityzmu, na którego stać tylko Polaków. Ale pamiętajmy o tym, Ĺźe my, Ĺťydzi jesteśmy tu 1000 lat. To Polska dała Ĺťydom najwięcej praw. Chciałbym więc Ĺźebyśmy pamiętali, a nie rozpamiętywali.

Świat, którego nie ma

W sali Pałacyku zgasły wszystkie światła. Zostały tylko te rozświetlające scenę. Stojące na niej Monika Chrząstowska i Ernestyna Winnicki, aktorki Teatru Ĺťydowskiego, zabrały uczestników w muzyczną i poetycką podróĹź do świata, którego juĹź nie ma. Pochłonęła go wojna, Holocaust i tragedie właśnie takie, jak pogrom kielecki.

Tak oto równieĹź kończy się ta relacja ze świata, którego nie ma, ale który dzięki Miriam Guterman, Bogdanowi Białkowi i innym bohaterom wczorajszego spotkania, nie odejdzie w zapomnienie. WaĹźne, Ĺźeby w kaĹźdym z nas pozostawił swój ślad, nawet małe piętno. I potrącał strunę w naszych umysłach i sercach.

Grzegorz Rolecki