Zapamiętywanie i rozpoznawanie zapachów przez ludzki mózg od dawna intrygowały naukowców. Kluczem do tajemnicy - według Richarda Axela z Colombia University i Lindy Buck z Fred Hutchinson Cancer Research Centre w Seattle - jest grupa prawie tysiąca genów sterujących tworzeniem wyspecjalizowanych receptorów białek.

Receptory te znajdują się w komórkach skupionych na niewielkim obszarze w górnej części nosa. Wykrywają zapachy, wyłapując molekuły we wdychanym powietrzu. Każda komórka składa się z receptorów jednego rodzaju, a każdy receptor jest w stanie wykryć ograniczoną liczbę substancji. Wynika z tego, że każda komórka jest wyspecjalizowana w wykrywaniu kilku zaledwie zapachów.

Komórki opisywane przez noblistów wysyłają sygnały nerwowe prosto do ośrodka w mózgu odpowiedzialnego za odczuwanie zapachów, tak zwanej opuszki węchowej. Każdy typ komórek receptorów łączy się z nieco innym miejscem w obrębie opuszki.

Stamtąd informacja jest przekazywana do dalszych części mózgu, gdzie sygnały z różnych receptorów węchowych są łączone, tworząc wzorzec rozpoznawany przez człowieka jako konkretny zapach.

Axel i Buck po raz pierwszy opublikowali wyniki swoich badań opisujących geny odpowiedzialne za powstawanie receptorów węchu już w 1991 roku. Od tego czasu przeprowadzili szereg badań precyzujących działanie całego systemu odczuwania i zapamiętywania zapachów.

Węch służy nie tylko przyjemności

Profesor Sten Grillner, jeden z ekspertów opiniujących kandydatury do medycznego Nobla powiedziała: "Przed pracami Axela i Buck zmysł powonienia był tajemnicą".

Jak napisano w uzasadnieniu nagrody, zapach ma kluczowe znaczenie dla zdolności przetrwania w trakcie ludzkiej ewolucji, w szczególności pomagając uniknąć zgniłego, czy zatrutego jedzenia. Zapach to także jedna z podstawowych przyjemności - tegoroczni laureaci wykazali, że isnieje powiązanie pomiędzy rzeczonymi receptorami, a ośrodkami odpowiedzialnymi za uczucia. Człowiek jest w stanie rozróżnić i zapamiętać do dziesięciu tysięcy zapachów.

Richard Axel i Linda Buck podzielą się nagrodą w wysokości 1,3 miliona dolarów.