Panna na niedźwiedziu

Historia Żydów na ziemiach polskich liczy ponad tysiąc lat. Były w niej długie okresy religijnej tolerancji i pomyślnej koniunktury dla krajowej wspólnoty żydowskiej, ale również niemal całkowita eksterminacja przez nazistowskie Niemcy podczas okupacji Polski.

Historia ziemi kieleckiej ma w dużym stopniu swój udział w historii społeczności żydowskiej w Polsce. Jedną z miejscowości, w których kronikach odnotowano ważną rolę Żydów, jest Ożarów, miasto i gmina położone w powiecie opatowskim ok. 90 km na południowy-wschód od Kielc.

Początki Ożarowa są powiązane ściśle z rodziną szlachecką Ożarowskich, od której nazwiska miasto zostało nazwane. Herbem jest znak rodowy Ożarowskich – Rawicz, który przedstawia pannę w koronie z włosami rozpuszczonymi, ubraną w czerwoną lub białą sukienkę, siedzi ona na czarnym, biegnącym w lewą stronę niedźwiedziu, zaś ręce ma podniesione do góry.

Z roku 1616 pochodzi pierwsza wzmianka o mieszkającej w Ożarowie społeczności żydowskiej, liczący wtedy 57 osób. Na ten okres datuje się też utworzenie cmentarza żydowskiego – kirkutu – na którym do dziś znajdują się dobrze zachowane nagrobki.

Sto lat później miasto liczyło 1429 mieszkańców. Kroniki podają, że Ożarów liczył wtedy 1005 Żydów, co stanowiło 70 procent społeczności. Żydzi zajmowali się wówczas handlem, rzemiosłem oraz trudnili lichwą. Istniała już wtedy gmina żydowska, czyli kahał i miejsce modlitwy – synagoga.

Prosperity czasów przedwojennych

W roku 1915 Józef Piłsudski wraz z Brygadą Legionów wkraczył do Ożarowa, który w tamtym czasie stracił prawa miejskie i stał się osadą. Legioniści stoczyli potyczkę z oddziałami rosyjskimi i zmusili je do opuszczenia osady. Na nieszczęście, wycofujący się Rosjanie całkowicie spalili Ożarów, a z pożaru ocalało jedynie pięć budynków. Jednak mieszkańcy miasta szybko przystapili do jego odbudowy. W roku 1921 odnotowano 2258 mieszkańców żydowskich. Istniała wtedy wytwórnia lemoniady, mydlarnia oraz młyn.



Miasto rozwijało się gospodarczo, by w końcu lat 30. XX wieku stać się poważnym ośrodkiem handlu i drobnego rzemiosła. Na targi, jarmarki i odpusty zjeżdżali wówczas mieszkańcy okolicznych gmin, swoje usługi proponowali liczni stolarze, kowale, szewcy, krawcy, piekarze i fryzjerzy.

Wojna

W rok 1942, w czerwcu, Żydzi z Ożarowa oraz przybyli z okolicy otrzymują zakaz opuszczania terenu osady, powstaje getto, do którego przywiezieni zostają Żydzi z okolic, m.in. z Tarnobrzega, Włocławka, Łodzi, Radomia, a nawet z Wiednia. Wkrótce Żydzi dostają opaski z gwiazdą Dawida. Identycznymi symbolami oznaczono sklepy, warsztaty rzemieślnicze i inne przedsiębiorstwa będą w posiadaniu Żydów. Zablokowano konta i depozyty bankowe, skrytki i schowki w instytucjach kredytowych, pozbawiając ich tym samym wszelkich praw oraz podstaw do materialnego bytu. Pozbawiono zasiłków dla bezrobotnych, emerytalnych i rent inwalidzkich. Powstała też policja żydowska, która pod okiem okupanta pilnowała porządku i przygotowywała Żydów do wywozu na roboty i do obozów koncentracyjnych.

W jesienny dzień, 10 października, miasteczko otoczyli Niemcy. Żydów powyciągali z domów i zebrali na rynku. Słabszych ładowano do ciężarówek i na furmanki lub mordowano. Z silniejszych uformowano dwie kolumny i poprowadzono na stację do pobliskich Jasic, skąd zostali wywiezieni do obozu zagłady w Treblince.
Żydzi zostali wymazani z ożarowskiego pejzażu…

Menory w błocie

Jak wynika z opowiadań napotkanych starszych osób, podczas deportacji ulice, rynek, chodniki usiane były ciałami pomordowanych Żydów. Obok leżały porozrzucane menory, które wypadały z toreb, do których próbowano pakować chociaż część swojego dobytku przed wywózką na pewną śmierć.

Kuropatwy

– Czy widział pan kuropatwy – pyta Żyd mieszkańca Ożarowa, akcentując na „r’. Otóż, legenda miejska głosi, że jeśli w okolicy wyginą kuropatwy, również ludność żydowska wyginie. Tuż przed wojną zniknęły wszystkie kuropatwy z okolicy Ożarowa…

Dziedzictwo

Cmentarz w Ożarowie znajdujący w południowej części miasta, niedaleko cmentarza katolickiego, liczy prawie 400 lat i jest jednym z niewielu tak dobrze zachowanych cmentarzy żydowskich w Polsce. Mur otaczający cmentarz został zniszczony podczas II wojny światowej, a liczne kamienie cmentarne Niemcy wykorzystali do budowy oddalonych o 15 kilometrów fortyfikacji.

10 lat temu powstała grupa OCRP – Ożarów Cemetery Restoration Project – Projekt Odnowy Cmentarza Żydowskiego w Ożarowie, która zbierając fundusze od byłych mieszkańców Ożarowa, zdołała odbudować mur oraz bramę wejściową. Zaś wszystkie z pozostałych 81 macew zostały skatalogowane, tworząc w ten sposób listę zmarłych. We wrześniu tego roku, zakończono budowę ohelu. Ohel to niewielki żydowski grobowiec murowany lub drewniany, posiadający najczęściej prosty kształt prostopadłościanu o dachu półkolistym lub dwuspadowym. Wznosi się go nad grobami wybitnych rabinów lub cadyków oraz ich męskich potomków. Wewnątrz ohelu zwykle znajduje się nagrobek, tak też jest w przypadku tej konstrukcji na ożarowskim kirkucie.

Nagrobki z nieczytelnymi tekstami inskrypcji hebrajskich skatalogowano na podstawie starannie rzeźbionych, charakterystycznych symboli nagrobkowych, takich jak m.in.:
Cohanim – dwie ręce w geście błogosławieństwa, Leviim – woda wylewająca się z dzbana
oraz symboli odnoszących się do mężczyzn – jak stos ksiąg na półce, lew, drzewo oraz do kobiet – wyciągnięta ręka z monetami, świecznik albo świece.

Zgodnie z ówczesnym zwyczajem na nagrobkach nie ma nazwisk, jest wyłącznie imię zmarłego lub zmarłej i imię ojca.



Pogrzeb u Żydów był okresem wielkiej rozpaczy i szlochów. Na ceremonię przychodził rabin i najbliższa rodzina, natomiast bogatsi Żydzi wynajmowali jedną lub dwie płaczki. Jedno z wierzeń mówi, że kopiący grób nie wchodzili do środka, bo oznaczałoby to śmierć. Dlatego też groby były płytkie i wąskie. Ciało zmarłego układano na wiązce słomy, zapalano przy jego głowie świecę, co było symbolem duszy zmarłego, następnie zwłoki myto, namaszczano oliwą i zawijano w całun. Na drewnianych marach zanoszono ciało na cmentarz i chowano. Na nagrobkach składano zapisane karteczki z prośbą o wstawiennictwo i kamyczki, symbolizujące miejsca pochówku.

Świątynia

Najważniejszym miejscem dla społeczności żydowskiej była bożnica nazywana też synagogą, miejsce skupienia życia religijnego i społecznego. W świątyni na ścianie zwróconej w stronę Jerozolimy znajdował się schowek na otoczoną kultem Torę, na środku pomieszczenia modlitewnego umieszczona była bima, czyli podwyższenie z pulpitem, z którego odczytywano Pismo Święte.

Przywódcą życia religijnego był rabin, człowiek uczony, znawca pism i religii, posiadający potwierdzenie ukończenia jesziwy, dawało mu to prawo nauczania i rozstrzygania spornych kwestii religijnych prawa żydowskiego. Stał na czele gminy, zatwierdzał ustawy gminne, kontrolował prawidłowość przeprowadzania wyborów do władz gminy, dawał śluby, nakładał klątwy, przewodniczył rozprawom sądowym. Pobierał opłaty od ślubów, pogrzebów, rozwodów.

Synagoga w Ożarowie po II wojnie stała się siedzibą kina, które działało aż do lat 90. ubiegłego wieku. Obecnie mury synagogi, która straciła swoją dawną urodę mieszczą sklep AGD. Obok stała do czasów wojny szkoła żydowska, obecnie nieistniejąca.

Nie ma dziś Żydów w Ożarowie – i poza budynkiem starej synagogi i kilkoma domami, które należały kiedyś do Żydów, głównie w obrębie rynku, kirkut jest jedynym materialnym śladem „małego żydowskiego miasteczka”, które było…

Kibuc to swoista wspólnota gospodarcza, w której ziemia i środki produkcji są własnością wspólną. Ideowym podłożem powstawania kibucu jest połączenie syjonizmu z socjalizmem; wśród celów funkcjonowania kibucu ważne było przekształcenie świadomości Żydów poprzez nauczenie ich pracy fizycznej na roli oraz walki w obronie wspólnoty. Mieszkańcy kibucu nie mają własnego majątku, zaś posiadają równe prawa i obowiązki. Kibuce odegrały znaczącą rolę przy tworzeniu państwa Izrael i nadal odgrywają ważną rolę w narodowej gospodarce.
Judaizm jest kulturą aikoniczną, stąd sztuka żydowska unika figuracji, szczególnie podobizn rzeźbiarskich, chętnie za to posługuje się ornamentem. Skłania się ku abstrakcji. Dlatego też cmentarz żydowski różni się od cmentarzy chrześcijańskich, nie spotyka się więc na kirkutach rzeźb. Formy architektoniczne tradycyjnych nagrobków, tzw. stelli lub macew są z reguły prostymi płytami kamiennymi z piaskowca, chętnie zdobionymi bogatą ornamentyką, również abstrakcyjną.


Źródła:
Korzystałam z monografii „Ożarów: dzieje miasta i gminy”, pod redakcją Feliksa Kiryka, Kraków 2009; oraz artykułów w periodyku „Ożarów” (2003 do 2010 r.), wysłuchałam także opowieści obecnych mieszkańców spotkanych na rynku.

Fotografie pochodzą z projektu „Drugi wymiar”, który jest próbą zilustrowania konfrontacji rzeczywistości obecnej oraz przeszłej przy pomocy symboliki żydowskiej. Fotoreportaż wykonany na kirkucie w Ożarowie.