KISZKI NA POLU

Przerażenie towarzyszyÅ‚o kulturze od poczÄ…tku. "PomyÅ›lcie o tych, których żywcem ze skóry obdzierano albo rwano im ciaÅ‚o na strzÄ™py uderzeniami biczów z żelaznymi ćwiekami i sypano na te rany sól czy lano ocet, ołów roztopiony, olej wrzÄ…cy. Wspomnijcie innych przywiÄ…zanych do nabitych gwoździami drzew i tych, którym przebijano wszystkie czÅ‚onki szpikulcami, których piÅ‚owano na pół, krojono na drobne czÄ…stki, palono na wolnym ogniu; aby odwlec chwilÄ™ ich Å›mierci, przedÅ‚użano owe mÄ™czarnie" – grzmiaÅ‚ XVII-wieczny francuski oratorianin Julian Loriot w kazaniu "O piekle". MiaÅ‚ siÄ™ czym inspirować. OkrucieÅ„stwem królów żydowskich epatuje Stary Testament, trwogÄ… napawa nowotestamentowa Apokalipsa, do strachu odwoÅ‚uje siÄ™ buddyzm i hinduizm, peÅ‚na okrucieÅ„stwa jest mitologia, krwiÄ… spÅ‚ywa literatura starogermaÅ„ska i sarmacka.

"Trzask i zgrzyt ostry, gdy po same paÅ‚ki / KruszyÅ‚y kopie w trupach na kawaÅ‚ki / PeÅ‚no ran, peÅ‚no Å›mierci; wiÄ™znÄ… konie w miÄ™sie / Krew siÄ™ zsiadÅ‚a na ziemi galaretÄ… trzÄ™sie / Ludzie siÄ™ niedobici w swoich kiszkach plÄ…cÄ… / Drudzy chlipiÄ… z paszczÄ™ki posokÄ… gorÄ…cÄ…" – pisaÅ‚ WacÅ‚aw Potocki w "Wojnie chocimskiej".
Nie każde przerażenie wzbudzane przez dzieÅ‚o sztuki jest jednak horrorem. Ten gatunek wyksztaÅ‚ciÅ‚ siÄ™ dopiero na przeÅ‚omie XVIII i XIX wieku w postaci powieÅ›ci gotyckiej, jako efekt romantycznej fascynacji mistycyzmem. Nie ma zgody co do tego, czy za pierwszÄ… należy uznać "Ferdinal Count Fathom" Tobiasa Smoletta (1765), czy "Zamczysko w Otrando" Horace’a Walpole’a (1776). Faktem jest, że proza gotycka to zwykle sentymentalne, melancholijne historie, które dziÅ› nikogonie przerażajÄ… – w przeciwieÅ„stwie do twórczoÅ›ci markiza de Sade’a.

"ObiecaÅ‚eÅ› mi, iż ssać bÄ™dÄ™ szpik jej koÅ›ci i wypijÄ™ krew z jej czaszki. – PodtrzymujÄ™ to – odparÅ‚ Dolmus. – Gdy bÄ™dziesz tym zajÄ™ta, twój brat i ja bÄ™dziemy konsumowali jej poÅ›ladki" – czytamy w powieÅ›ci "Justine" (1798). To zaledwie niewinne preludium do makabry, której poddano niewinnÄ… dziewczynÄ™ – gwaÅ‚cono jÄ…, poniżano, bito, zaszywano i powtórnie rozdziewiczano. Oprawców nie odstrÄ™czyÅ‚y nawet jej zwÄ™glone zwÅ‚oki...

W porównaniu z twórczoÅ›ciÄ… de Sade’a powieÅ›ci gotyckie to jaseÅ‚ka. Ich mechanizm obÅ›miano w XIX wieku: dom wystarczy zastÄ…pić zamkiem, westchnienie – jÄ™kiem, ojca – potworem, gospodyniÄ™ – czarownicÄ…, zefirek – wyciem burzy. I gotowe. DziÅ› dla dzieÅ‚a grozy nie udaÅ‚oby siÄ™ sporzÄ…dzić tak prostego wzoru.

GROŹNY CHAOS

Współczesny horror to "suma uczuć, przemyÅ›leÅ„ i postaw ludzkich wobec strachu, wypracowanych przez wieki" – pisze MichaÅ‚ Kruszelnicki ("Oblicza strachu. Tradycja i współczesność horroru literackiego"). Horrory zawierajÄ… wiÄ™c to, czego siÄ™ boimy (zÅ‚o, Å›mierć, przemoc, ciemność, choroby) lub czego nie znamy, np. Å›wiat nadprzyrodzony. Jego delegatem jest potwór. Nieczysty, cuchnÄ…cy, obÅ›lizgÅ‚y i zdeformowany. ZamieszkujÄ…cy ciemne i podejrzane miejsca. Przywodzi na myÅ›l rozkÅ‚ad, choroby, robactwo i zarazki, wszystko, czego przy zdrowych zmysÅ‚ach unikamy.

Potwór może zagrażać czyjejÅ› tożsamoÅ›ci (w "EgzorcyÅ›cie"), dążyć do zniszczenia porzÄ…dku moralnego (jak w "Dziecku Rosemary") lub budować spoÅ‚eczeÅ„stwo alternatywne ("Jestem legendÄ…"). Może przywoÅ‚ywać strachy z dzieciÅ„stwa (że zostaniemy zjedzeni) i lÄ™ki seksualne (przed gwaÅ‚tem czy stosunkiem kazirodczym) – pisze Noël Carroll w "Filozofii horroru".

Do wywoÅ‚ania grozy wystarczy jednak, aby potwór byÅ‚ fizycznie niebezpieczny. Albo że w jakiÅ› sposób bÄ™dzie pogwaÅ‚cony naturalny porzÄ…dek rzeczy – gdy poÅ‚Ä…czone zostanÄ… elementy obce (czÅ‚owiek i przedmiot w "Laleczce Chucky"), gdy jakiegoÅ› zabraknie ("Jeździec bez gÅ‚owy") albo gdy formy nie ma zupeÅ‚nie (brudna woda w "Dark Water"). Takie pogwaÅ‚cenie natury jest niebezpieczne, bo jest nieznane. Sam kontakt z potworem wydaje siÄ™ wiÄ™c zagrażać życiu. Wynaturzenie jest też niebezpieczne dla zdrowego rozsÄ…dku, dlatego konfrontacja z nim czÄ™sto koÅ„czy siÄ™ obÅ‚Ä…kaniem. "To nie aberracje fizyczne czy psychiczne nas przerażajÄ…, lecz brak porzÄ…dku, który siÄ™ w takich sytuacjach objawia" – potwierdza Stephen King.