Cztery wodospady na East River, między Manhattanem a Brooklynem, zaczęły huczeć i rozsiewać mgłę w zeszły czwartek. Ta bezprecedensowa konkurencja dla Niagary ma funkcjonować przez całe lato, przyciągając do Nowego Jorku spragnionych wrażeń turystów. A jeśli chodzi o wrażenia, to w tej kwestii twórca wodospadów, islandzki artysta Olafur Eliasson, jest dziś absolutnie bezkonkurencyjny. Przed kilku laty właśnie on z lamp, wody i luster stworzył w londyńskiej Tate Gallery zachwycający zachód słońca, który w ciągu dwóch miesięcy przyszło podziwiać dwa miliony osób. Bo co z tego, że natura u Eliassona jest sztuczna, skoro emocje najprawdziwsze?


Nowojorskie wodospady zrzucają wodę z konstrukcji wysokich na blisko 40 metrów

Bóg nie jest kuratorem
Olafur Eliasson pod wieloma wzglÄ™dami nie pasuje do stereotypowego wizerunku artysty – brodaty 40-latek w grubych okularach przypomina raczej naukowca, który wÅ‚aÅ›nie wstaÅ‚ od mikroskopu, niż guru sztuki współczesnej. Ale w zasadzie wszystko siÄ™ zgadza, skoro berliÅ„skie studio, w którym pracuje nad kolejnymi projektami (na co dzieÅ„ mieszka w Danii), zwykÅ‚ nazywać „laboratorium”.

Przyzwyczajeni jesteÅ›my myÅ›leć, że artysta tworzy w samotnoÅ›ci, zamkniÄ™ty na klucz w swojej pracowni. Tymczasem Eliasson zatrudnia sztab ludzi: architektów, inżynierów, archiwistów, a nawet kucharza. Czasem, przy projektach takich jak nowojorskie wodospady, pracuje z ponad setkÄ… osób! I jeszcze jedno. „Sztuka powinna być mainstreamowa”, „Jestem dumny z bycia mainstreamowym twórcÄ…” – wyobrażacie sobie takie sÅ‚owa w ustach wizjonera? A jednak Islandczyk wielokrotnie je powtarzaÅ‚. I dodawaÅ‚: – PowinniÅ›my przestać pielÄ™gnować stereotyp, zgodnie z którym artysta pochodzi z innej planety. To nie Bóg wiesza prace w muzeum.

Taki sposób myślenia ma oczywiście praktyczne konsekwencje. Przede wszystkim Eliasson nie stroni od projektów kojarzonych ze światem komercji, za co przez jednych bywa krytykowany (bo się sprzedaje), a przez drugich hołubiony (bo zrywa z elitaryzmem). Ostatnio na przykład w ramach BMW Art Car Collection zaprojektował napędzany wodorem samochód, który później przykrył grubą warstwą lodu. Spod lodowej konstrukcji (auto przechowywano w specjalnej chłodzonej sali) przebijało delikatne żółte światło.
WczeÅ›niej, bo w 2006 roku, Olafur Eliasson zgodziÅ‚ siÄ™ na współpracÄ™ z firmÄ… odzieżowÄ… Louis Vuitton i zamiast bożonarodzeniowych dekoracji w witrynach sklepów Vuittona na caÅ‚ym Å›wiecie pojawiÅ‚y siÄ™ lampy przypominajÄ…ce oko (projekt nazywaÅ‚ siÄ™ zresztÄ… „Eye See You” – „Oko ciÄ™ widzi”, ale i „WidzÄ™ ciÄ™”). Jak artysta tÅ‚umaczyÅ‚ ów mariaż ze Å›wiatem torebek, sukienek i pÅ‚aszczy? ZadecydowaÅ‚ po prostu, że zysk z przedsiÄ™wziÄ™cia trafi na cele charytatywne, czyli konto fundacji 121ethiopia, którÄ… zaÅ‚ożyÅ‚ wraz z żonÄ… (Eliassonowie majÄ… dwójkÄ™ dzieci adoptowanych wÅ‚aÅ›nie w Etiopii).

Nie można udawać, że rynek nie istnieje – uważa artysta. Trzeba raczej Å›miaÅ‚o wkraczać na jego terytorium i robić swoje. Czyżby wiÄ™c uwiÄ™zione pod lodem bmw byÅ‚o zapowiedziÄ… ekologicznej katastrofy, na którÄ… tak ciężko pracuje przemysÅ‚ motoryzacyjny? Z kolei zÅ‚ote oko w witrynach Vuittona opromieniaÅ‚o blaskiem sylwetki tych, którzy zapatrzyli siÄ™ w sklepowÄ… wystawÄ™. Czy miaÅ‚a to być metafora iluzji bogactwa i luksusu, jakÄ… oferuje Å›wiat konsumpcyjnych dóbr? A może jednak iluzoryczne jest przekonanie, że współpracujÄ…c z globalnymi koncernami, można zachować autonomiÄ™?

Dotykać eksponatów!
Niezależnie od odpowiedzi na powyższe pytanie zÅ‚ote oko to jeden z dobrych przykÅ‚adów na to, że sztuki Eliassona siÄ™ nie podziwia, lecz siÄ™ jej doÅ›wiadcza. Nawet w galerii za pomocÄ… wody, Å›wiateÅ‚, mgÅ‚y islandzki artysta wyczarowuje przestrzeÅ„, która nie jest obiektem sztuki. Nie można spojrzeć na niÄ… z dystansu jak na obraz w Luwrze, a co wiÄ™cej, chodzi tu wÅ‚aÅ›nie o przeÅ‚amanie owego dystansu. – Fizyczne doÅ›wiadczenie dziaÅ‚a dużo mocniej niż czysto intelektualny odbiór – przekonuje Eliasson. – MogÄ™ wytÅ‚umaczyć wam, czym jest chłód, ale poprzez mojÄ… sztukÄ™ pozwalam też go odczuć.

W gazecie skazani jesteÅ›my, niestety, na sÅ‚owa, nie poczujecie wiÄ™c przez papier ani chÅ‚odu, ani wilgoci. Åšwiadoma uÅ‚omnoÅ›ci słów podejmÄ™ siÄ™ wiÄ™c wytÅ‚umaczenia, na czym polega fenomen Eliassona. Oto instalacja „Beauty” (1993). ZwykÅ‚y wąż z mnóstwem otworów, lampy i woda. JeÅ›li staniecie w odpowiednim miejscu, na delikatnej wodnej kurtynie zobaczycie tÄ™czÄ™. Każdy zresztÄ… widzi jÄ… inaczej. JeÅ›li jednak zbliżycie siÄ™ za bardzo, czar pryÅ›nie.

Teraz przyjrzyjmy siÄ™ „Your Sun Machine” (1997). Artysta wyciÄ…Å‚ w dachu galerii w Los Angeles niewielki otwór, przez który wpadaÅ‚o sÅ‚oÅ„ce. W ciÄ…gu dnia snop Å›wiatÅ‚a wÄ™drowaÅ‚ sobie po podÅ‚odze i Å›cianach. OdwoÅ‚ujÄ…c siÄ™ do zjawisk naturalnych, ale siÄ™gajÄ…c po mechaniczne Å›rodki, Olafur Eliasson nie tylko uÅ›wiadamia nam, w jak bardzo sztucznym Å›rodowisku dziÅ› żyjemy, ale też gwarantuje niezwykÅ‚e wrażenia.

Emocje osiÄ…ga bardzo prostymi metodami. W londyÅ„skiej Tate, gdzie jaÅ›niaÅ‚o sztuczne sÅ‚oÅ„ce, panowaÅ‚ odÅ›wiÄ™tny, podniosÅ‚y nastrój jak na niedzielnej mszy. „360 Degree Room of All Colour” (2002), zaaranżowany w galerii okrÄ…gÅ‚y pokój, w którym wciąż zmieniaÅ‚y siÄ™ kolory byÅ‚, jak spacer po tÄ™czy. Ludzie, po których spÅ‚ywaÅ‚o Å›wiatÅ‚o, stawali siÄ™ częściÄ… widowiska, a razem z barwami w salce co chwila zmieniaÅ‚ siÄ™ nastrój. Eliasson nie jest twórcÄ…, przy którego pracach zobaczycie tabliczkÄ™ „Nie dotykać” – wrÄ™cz przeciwnie, chce, by ludzie uczestniczyli w tym, co robi. Jak wówczas, gdy na biennale w Sao Paulo stworzyÅ‚... Å›lizgawkÄ™, którÄ… udostÄ™pniÅ‚ zwiedzajÄ…cym. Lód w tropikach zrobiÅ‚ furorÄ™, i to tak wielkÄ…, że po kilkunastu dniach instalacja zostaÅ‚a zlikwidowana. JeÅ›li jednak ludzie zapamiÄ™tali coÅ› z tamtego biennale to na pewno fantastycznÄ… zabawÄ™ na lodowisku. Tylko co to ma wspólnego z dziaÅ‚aniami artystycznymi? – Relacja miÄ™dzy tobÄ… a sztukÄ… jest sztukÄ… – mawia Olafur Eliasson.

Wszyscy jesteÅ›my artystami Your. Twój. WÅ‚aÅ›nie to sÅ‚owo najczęściej pojawia siÄ™ w nazwach dzieÅ‚ Eliassona. „Your Sun Machine”, „Take Your Time”, „Your Tempo” – to tylko kilka przykÅ‚adów. To my tworzymy sztukÄ™, nasz odbiór, za każdym razem inny, zawsze indywidualny. Gdyby spróbować wszystkie jego projekty sprowadzić do wspólnego mianownika, można by chyba powiedzieć, że zamierzeniem Islandzkiego artysty jest przeÅ‚amanie naszej pasywnej postawy wobec Å›wiata. Kiedy barwi rzeki na zielono – oczywiÅ›cie nieszkodliwym pÅ‚ynem – albo tworzy wodospad pÅ‚ynÄ…cy do góry (na dÅ‚ugo przed nowojorskim projektem), próbuje wytrÄ…cić nas z utartych kolein myÅ›lenia i postrzegania. Zadajemy sobie za maÅ‚o pytaÅ„ na temat otaczajÄ…cej nas rzeczywistoÅ›ci, zbyt Å‚atwo wierzymy wÅ‚asnym oczom i zmysÅ‚om. Dlatego konstruujÄ…c gigantyczne sÅ‚oÅ„ce, Olafur Eliasson przy okazji obnażyÅ‚ caÅ‚y mechanizm, który powoÅ‚aÅ‚ je do życia, chciaÅ‚ bowiem pokazać, jak niewiele trzeba, by nas zmanipulować. CaÅ‚a mistyczna aura w Hali Turbinowej Tate Modern powstaÅ‚a dziÄ™ki technice. A jednak ludzie dali siÄ™ jej uwieść.

– Nasze zmysÅ‚y sÄ… produktem kultury – uważa Eliasson. – Å»yjemy w przekonaniu, że Å›wiat jest zorganizowany w jeden konkretny sposób.
Artysta nie chce jednak, byÅ›my stali siÄ™ bardziej podejrzliwi, lecz bardziej otwarci, byÅ›my zaufali wÅ‚asnej intuicji i emocjom, a nie podsuwanym zewszÄ…d gotowym rozwiÄ…zaniom. ByÅ›my – mówiÄ…c górnolotnie – bardziej Å›wiadomie tworzyli relacje z naszym otoczeniem.
Ciekawe, czy nowojorskie wodospady okażą siÄ™ wydarzeniem na miarÄ™ londyÅ„skiego „The Weather Project”, czy jednak skala przedsiÄ™wziÄ™cia przesÅ‚oni artystyczny zamysÅ‚. To już nie jest nawet najwiÄ™ksza sala w galerii, ale Å›rodek wielkiej metropolii. A caÅ‚e przedsiÄ™wziÄ™cie tyleż artystyczne, ile turystyczne. WÅ‚adze miasta liczÄ… na 55 milionów dolarów wpÅ‚ywów (koszt projektu to 15 milionów), organizowane sÄ… wycieczki statkami do wodospadów, uczestnicy niektórych bÄ™dÄ… mogli nawet posÅ‚uchać nagranego komentarza Eliassona. A turystyka, jak wiadomo, wyjÄ…tkowo nie sprzyja indywidualnemu doÅ›wiadczeniu. DotÄ…d ludzie chcÄ…cy oglÄ…dać projekty Islandczyka musieli zbaczać z drogi, tym razem wkroczÄ… na utarty szlak.

Jesienią jednak huk wody między Manhattanem a Brooklynem ucichnie, a East River znów zamieni się w zwykłą rzekę. Nad czym będzie wówczas pracował Olafur Eliasson? Zawróci bieg Amazonki? Stworzy sztuczny tajfun? A może zawiesi na niebie fałszywy księżyc?
Być może, ale na sto procent wiadomo jedno: w przyszÅ‚ym roku przygotuje instalacjÄ™ w... Warszawie! W planowanym przez Muzeum Sztuki Nowoczesnej i wÅ‚adze stoÅ‚ecznego Targówka „parku rzeźby” znajdÄ… siÄ™ w sumie prace czworga artystów. Co dokÅ‚adnie stworzy Islandczyk, to na razie tajemnica. Pewnie jak zwykle bÄ™dzie próbowaÅ‚ nas piÄ™knie oszukać.


Oto samochód przyszłości, czyli BMW H2R według Eliassona